Jak mózg ocenia wartość sytuacji społecznej?

Zidentyfikowano mechanizmy neuronalne w mózgu, które regulują pozytywne i negatywne wrażenia w interakcji z innymi ludźmi. Pozwalają one rozróżniać przyjemne i nieprzyjemne sytuacje społeczne, również w zmieniających się okolicznościach.

Serotonina i neurotensyna to neuromodulatory, które wpływają na neuroplastyczność, pobudzenie oraz nastrój. Są one uwalniane do hipokampa (odpowiedzialny za emocje, uczenie się i tworzenie nowych wspomnień). Sygnalizują pozytywną lub negatywną wartość emocjonalną. Serotonina wywołuje pozytywne wrażenie w kontakcie z innymi, a neurotensyna negatywne. I co ciekawe: naukowcy eksperymentując w modelu zwierzęcym aktywowali receptor serotoniny i w ten sposób wpływali na powstawanie korzystnego, nagradzającego doświadczenia społecznego.

To oczywiście sugeruje możliwe oddziaływania terapeutyczne w związku z jednym z podstawowych problemów osób ze spektrum autyzmu: trudnością w poznawczej ocenie sytuacji społecznych i odpowiednim odnajdywaniu się w zmieniających się relacjach.

Źródło:
„Serotonin and neurotensin inputs in the vCA1 dictate opposing social valence”
Nature, 30.04.2025 r.
tutaj

Czy osoba ze spektrum potrzebuje psychiatry?

Tekst ten został pierwotnie opublikowany na blogu Głos w Spektrum w dniu 26 lutego 2025 r. [link]

Rola psychiatry jest wiodąca w procesie diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu, ponieważ kompletne i wiążące formalnie rozpoznanie należy do lekarza tej specjalności (nawet gdy diagnozuje zespół specjalistów). Natomiast osoby, które już posiadają taką diagnozę korzystają z konsultacji psychiatrycznych. W jakim celu?

Pomoc psychiatry może polegać na ustalaniu leczenia farmakologicznego, aby złagodzić objawy i dodatkowe trudności psychiczne związane z utrudnioną adaptacją do neurotypowego świata. Leczenie nie wynika z samej diagnozy autyzmu, ponieważ autyzmu się nie leczy. Ponadto psychiatrzy potrafią być nie tylko lekarzami, ale także dobrymi specjalistami z obszaru zdrowia psychicznego, którzy mogą udzielać wsparcia o charakterze terapeutycznym.

Bardzo często zdarza się, że dzieci, nastolatki i dorośli ze spektrum doświadczają wielu problemów o charakterze obniżonego nastroju, depresji, lęku, ataków paniki, czy fobii społecznej. Wynikają one zwykle z neuroodmienności i związanych z nią trudności z przystosowaniem się do funkcjonowania w relacjach, szkole, pracy, czy też w różnych codziennych sytuacjach. Dodatkowo na przestrzeni życia osoby ze spektrum doświadczają wielu silnie stresujących sytuacji, czy nawet traum, co nie zostaje bez konsekwencji i nasila przeżywane trudności.

Często autyzmowi towarzyszą także zaburzenia odżywiania, choroba afektywna dwubiegunowa, epizody psychotyczne. Depresja, która pojawia się statystycznie u większości dorosłych osób w spektrum autyzmu może powodować specyficzne reakcje takie jak samookaleczenia, autoagresja i agresja skierowana na innych, zaniedbywanie siebie, myśli i próby samobójcze. W grupie osób z autyzmem i zdiagnozowaną depresją występuje wyższy (w stosunku do populacji ogólnej) współczynnik ryzyka popełnienia samobójstwa. Ponadto leczenie może też dotyczyć zaburzeń w koncentracji uwagi, nadpobudliwości, zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, czy też zaburzeń snu.

Warto zwrócić uwagę na to, aby otoczenie próbowało zrozumieć jak osoby ze spektrum autyzmu próbują radzić sobie z tymi problemami. Nierzadko mają one własne strategie postępowania w trudnych sytuacjach. Pomoc, którą można zaoferować powinna uwzględniać także neuroatypowy wzorzec funkcjonowania. Akceptacja bez przykładania własnej miary i projektowania swoich sposobów rozwiązywania problemów na osoby potrzebujące (lub nie) wsparcia to bardzo istotny wymiar towarzyszenia im w kryzysie.

Sesje wsparcia rodziców dzieci przed 1 rokiem życia poprawiają komunikację i rozwój poznawczy niemowląt

Eksperymentalny coaching (16 spotkań) z psychologiem dla rodziców dzieci wykazujących oznaki opóźnienia w rozwoju komunikacji społecznej spowodował szereg pozytywnych efektów.

➤Większa skuteczność rodziców w sytuacji angażowania dzieci we wspólną aktywność komunikacyjno-społeczną.

➤Większe postępy dzieci w bezpośrednim kontakcie z drugą osobą oraz w uczeniu się i naśladowaniu.

➤Wzmożony rozwój dzieci w zakresie dzielenia pola wspólnej uwagi.

Wynika z tego, że wczesna interwencja jeszcze przed rozwojem mowy, kiedy mózg jest bardzo podatny na zmiany może mieć silny wpływ na rozwój komunikacyjny i społeczny dzieci zagrożonych np. autyzmem.

Źródło:
„Infant Achievements Intervention Improves Caregiver Implementation Fidelity and Infant Social Communication Outcomes: A Preliminary Randomized Clinical Trial”
Autism Research, 02.05.2025 r.
tutaj

Zastosowanie CBD u dzieci i nastolatków z autyzmem

Nowe badanie zaprezentowane na początku kwietnia na Europejskim Kongresie Psychiatrii w Madrycie pokazuje że kannabidiol (CBD) ma obiecujący wpływ. Nie są to oczywiście pierwsze badania tego typu.

Główne ustalenia
Stosowanie CBD spowodowało w mniejszym lub większym stopniu poprawę zachowań społecznych i spadek zachowań destrukcyjnych. Zaobserwowano również lekką poprawę objawów lękowych, a także nieznacznie lepszą jakość snu. CBD nie spowodowało wzrostu liczby zachowań trudnych u dzieci, ani nie było też istotnych różnic w działaniach niepożądanych tej substancji podczas stosowania (w porównaniu z grupą placebo).

CBD to związek występujący w konopiach, który nie wywołuje efektu psychoaktywnego jak THC. CBD jest legalne w Polsce pod warunkiem, że produkty posiadają THC w stężeniu mniejszym niż 0,3%.

Źródło:
„CBD may ease autism symptoms in children”

Contemporary Pediatrics, 9 kwietnia 2025 r.
tutaj

Autyzm i ADHD: ich istnienie to nie opinia, to fakty

Tekst ten został pierwotnie opublikowany na blogu Głos w Spektrum w dniu 15 lutego 2025 r. [link] Był to ciąg dalszy po wpisie Agnieszki Chmiel z 13 lutego 2025 r. dotyczącym bagatelizowania ADHD i autyzmu przez osoby publiczne. [link]

Od lat prowadzi się badania naukowe nad związkiem czynników genetycznych i środowiskowych w powstawaniu zaburzeń ze spektrum autyzmu. Wpływają one na newralgiczne momenty we wczesnym rozwoju mózgu. Genetyka i czynniki środowiskowe (inne niż genetyczne) wyraźnie oddziałują na siebie w kontekście przyczyn autyzmu, co od lat potwierdza wiele badań naukowych. Najczęściej pojawiają się doniesienia o wpływie narażenia w okresie prenatalnym na metale ciężkie, pestycydy oraz różnego rodzaju substancje chemiczne. Poza tym wyróżnia się np. takie czynniki jak wiek rodziców, stan zdrowia matki i stosowane przez nią leki, infekcje, czy silny stres w czasie ciąży.

Do tej pory wyodrębniono wiele genów, które są mocno powiązane ze zwiększonym ryzykiem autyzmu. Część z nich właściwie wyłącznie z autyzmem, a nie z innymi zaburzeniami rozwoju. To są specyficzne warianty genów (dawniej zwane mutacjami), czyli trwałe zmiany w sekwencji DNA, która tworzy gen. Wpływają one na ekspresję genów, czyli proces odczytywania i „używania” informacji w nich zawartych. Mają również wpływ na na sposób, w jaki komórki nerwowe, a także całe obszary mózgu komunikują się ze sobą. Badania pokazują też zmienność genetyczną wspólną dla autyzmu i innych zaburzeń neuropsychiatrycznych, jak również powiązania między padaczką, spektrum autyzmu i ADHD.

Według American Medical Association ADHD jest jednym z najlepiej zbadanych zaburzeń w medycynie, a ogólne dane dotyczące go są o wiele bardziej przekonujące, niż w przypadku większości zaburzeń psychicznych, a nawet wielu chorób somatycznych. I tu podobnie wykazano bardzo silny czynnik genetyczny oraz wysoki wskaźnik dziedziczności. To np. geny układu dopaminergicznego i serotoninergicznego, czyli m. in. systemu neuroprzekaźnictwa (sposobu przekazywania informacji między neuronami). W opisywaniu przyczyn powstawania ADHD również pojawia się szereg czynników środowiskowych i narażenie na nie w okresie ciąży. I znowu są to np.: niska masa urodzeniowa, wcześniactwo, narażenie na toksyny, czy ekstremalny stres w czasie ciąży. Badania neuroobrazowe pokazują wyraźne podłoże biologiczne związane z obszarami mózgu zaangażowanymi w procesy uwagi, funkcje wykonawcze i hamowanie impulsów. Istnieją dowody na anatomiczne różnice w mózgach dzieci z ADHD w porównaniu z innymi dziećmi bez tego zaburzenia. Opisano m. in. opóźnione dojrzewanie kory mózgowej u dzieci z ADHD, które było najbardziej widoczne w regionach przedczołowych powiązanych z mechanizmami kontroli uwagi i funkcjami wykonawczymi.

Każdy może mieć własne opinie dotyczące różnych spraw, ale nie można przy ich wyrażaniu unikać poszukiwania wiedzy i lekceważyć faktów. Jako podsumowanie przytoczę słynne słowa niemieckiego matematyka Davida Hilberta: „Każdy człowiek ma pewien określony horyzont myślowy. Kiedy ten się zwęża i staje się nieskończenie mały, zamienia się w punkt. Wtedy człowiek mówi: To jest mój punkt widzenia”.

Rozpowszechnienie występowania autyzmu - nowe dane z USA

Najnowsze dane (kwiecień 2025) dotyczące występowania zaburzeń ze spektrum autyzmu mówią o tym, że w USA u około 1 na 31 dzieci zdiagnozowano ASD. Są to dzieci, które w 2022 roku miały 8 lat. Dane pochodzą z sieci monitoringu Autism and Developmental Disabilities Monitoring Network. Po ich opracowaniu publikowane są z opóźnieniem.

Zaburzenia ze spektrum autyzmu występują we wszystkich grupach rasowych, etnicznych i społeczno-ekonomicznych. Obecnie pojawiają się ponad 3 razy częściej u chłopców, niż u dziewczynek.

Poprzednie statystyki (z 2020 r.) wskazywały na 1 na 36 dzieci mających wówczas 8 lat.

Źródło:
US Centers for Disease Control and Prevention, 15.04.2025 r.
tutaj

Jak można sprawdzić, czy u kogoś występuje nietolerancja chemiczna?

W dniu 15.02.2025 r. napisałem tutaj o tym, że ocena nietolerancji chemicznej u rodziców pozwala przewidzieć ryzyko wystąpienia autyzmu i ADHD u ich dzieci.
Oto 3 pytania przesiewowe z programu TILT (Toxicant-Induced Loss of Tolerance) w University of Texas, Health Science Center, San Antonio.

Pierwsze
Czy czujesz się źle/chory, gdy jesteś narażony na dym tytoniowy, niektóre zapachy, lakier/zmywacz do paznokci, spaliny silnika, benzynę, odświeżacze powietrza, pestycydy, farbę/rozcieńczalnik, świeżą smołę/asfalt, środki czyszczące, zapach nowego dywanu lub mebli?

Przez "chory" należy rozumieć: ból głowy, trudności z myśleniem, trudności z oddychaniem, osłabienie, zawroty głowy, rozstrój żołądka itp.

Drugie
Czy nie tolerujesz lub masz niepożądane, albo alergiczne reakcje na jakiekolwiek leki (antybiotyki, środki znieczulające, przeciwbólowe, albo też środki do badań z kontrastem, szczepionki, tabletki antykoncepcyjne) lub na implant, protezę, środki antykoncepcyjne, albo też inny materiał lub zabieg medyczny/chirurgiczny/stomatologiczny?

Trzecie
Czy nie tolerujesz lub masz niepożądane reakcje na takie produkty spożywcze jak wyroby mleczne, pszenica, kukurydza, jaja, kofeina, napoje alkoholowe lub dodatki do żywności (np. glutaminian sodu, barwniki spożywcze)?

Jeśli na którekolwiek pytanie odpowiedziałeś „tak”: wypełnij Brief Environmental Exposure and Sensitivity Inventory (QEESI) [link]

Źródło:
„Resource of Interest: Autism Data Visualization Tool”
University of Texas, Health Science Center, San Antonio, 07.03.2025 r.
tutaj

Trudne emocje: dysregulacja emocjonalna u osób z autyzmem i ADHD

Tekst ten został pierwotnie opublikowany na blogu Głos w Spektrum w dniu 29 stycznia 2025 r. [link]

Dysregulacja emocjonalna związana jest z trudnościami w radzeniu sobie z pojawiającymi się emocjami. Są to najczęściej intensywne, długotrwałe i trudne do kontrolowania reakcje. Co ważne: nie zawsze są one adekwatne do sytuacji, czy też czynników, które je wywołały. To może być na przykład gwałtowna złość, przytłaczający smutek, nasilony lęk, drażliwość, wahania nastroju, nadmierna ekscytacja i trudność z wyciszeniem emocji. Może pojawiać się też wtedy silna obsesyjność, samookaleczenia, myśli i próby samobójcze. Osoby neuroatypowe mogą mieć duży problem z regulacją napięcia, pobudzenia i emocji. Różne dane wskazują na to, że od 1/3 do 2/3 osób z autyzmem, czy też z ADHD doświadcza dysregulacji emocjonalnej. Szczególnie jest ona związana z ADHD.

Jej przyczyny są różnego rodzaju. Może to być nasilenie cech związanych z mechanizmami i objawami zaburzeń neurorozwojowych, np. zakłóconymi funkcjami wykonawczymi mózgu, w tym zdolnością do regulowania emocji i samokontroli. Są badania, które pokazują takie korelacje związane głównie z ciałem migdałowatym i korą przedczołową. Inne czynniki to trudności sensoryczne, stres, frustracja, problemy związane z komunikacją i relacjami społecznymi oraz rozumieniem różnych sytuacji i własnych emocji (np. aleksytymia). Ponadto mogą to być zmiany w rutynie, czy też problemy z kontrolą impulsów. Takie gwałtowne reakcje związane z tymi czynnikami określa się też jako meltdown (w przeciwieństwie do shutdownu, czyli skrajnego wycofania się w podobnych sytuacjach).

Jak można sobie z tym radzić?

Po pierwsze: poznawanie i nauka rozumienia emocji, w tym doznań z ciała, które są z nimi związane.

Po drugie: stosowanie strategii i technik oddechowych, relaksacyjnych, wyciszających, aby uzyskiwać kontrolę nad sobą.

Po trzecie: zadbanie o rutynę i jasną strukturę różnych sytuacji.

Po czwarte: w sytuacji kryzysowej zatrzymanie się, przerywanie eskalacji i dawanie sobie prawa do wycofania się w bezpieczne miejsce, zadbania o komfort sensoryczny.

Po piąte: regularny tryb życia uwzględniający dietę, sen, aktywność fizyczną i kontrolę stanu zdrowia.

Po szóste: wsparcie najbliższego otoczenia, budowanie w nim zrozumienia i akceptacji dla różnorodności.

Po siódme: wsparcie terapeutyczne i farmakologiczne. Po ósme: różne inne sposoby, na przykład takie, które indywidualnie można sobie wypracować poznając własne reakcje oraz ich uwarunkowania.

Niestety nie da się w pełni kontrolować świata wokół nas, ale można dokonywać pewnych decyzji, czy wyborów, które pozwolą poradzić sobie z niełatwą sytuacją. Jest to trudne i skomplikowane, jednak przy odpowiednim wsparciu można próbować skuteczniej kierować swoimi emocjami. Krok po kroku…

Apraksja mowy w autyzmie

Apraksja mowy to zaburzenie planowania ruchu artykulatorów (warg, języka, podniebienia, żuchwy, itp.). Normalnie mózg wysyła sygnały, które przekazują tym wszystkim strukturom informacje o tym, jak mają się poruszać, aby wydawać określone dźwięki. U dziecka cierpiącego na apraksję mózg ma trudności z komunikowaniem się z mięśniami kontrolującymi mowę. Jest to zaburzenie wrodzone, a jego przyczyny są raczej nieznane.

Dane pokazują, że nawet niespełna 2/3 dzieci z autyzmem może mieć apraksję mowy.

Apraksja często objawia się różnymi, nawet nie zawsze takimi samym błędami w głoskach podczas wymawiania sylab i słów. Dziecko może wypowiadać je za każdym razem trochę inaczej. Występują trudności w płynnym formułowaniu ciągów dźwięków, czy sylab, wtedy pojawiają się dłuższe przerwy między nimi. Pojawiać się może też specyficzna melodia mowy, a to już jest bardzo charakterystyczne dla osób z autyzmem.

Diagnozę przeprowadzić może logopeda i nie jest ona prosta, ponieważ autyzm związany jest z różnymi problemami behawioralnymi, społecznymi i komunikacyjnymi. A zdarza się też, że z powodu trudności w rozwoju mowy małe dzieci są błędnie diagnozowane jako autystyczne, ponieważ rozwój ich umiejętności artykulacyjnych i fonologicznych może być zakłócony. To z kolei powoduje problemy w relacjach i zachowaniu.

Terapię również może prowadzić logopeda. Polega ona głównie na poprawie produkcji i zrozumiałości mowy przy pomocy wielu różnych sposobów, a gdy zachodzi taka potrzeba wprowadzaniu alternatywnych/wspomagających metod komunikacji.

Ocena nietolerancji chemicznej u rodziców pozwala przewidzieć ryzyko wystąpienia autyzmu i ADHD u ich dzieci

Nietolerancja substancji chemicznych u rodziców może być czynnikiem ryzyka wystąpienia autyzmu i ADHD u ich dzieci. Nietolerancja chemiczna (CI) to złożony zespół nawracających, nieokreślonych objawów przypisywanych narażeniu na chemikalia. Dla większości ludzi nie są one problemem.

Rodzice z nietolerancją chemiczną ponad 5 razy częściej zgłaszali posiadanie dziecka z diagnozą autyzmu i ponad 2 razy częściej dziecka z ADHD. Silna nietolerancja chemiczna stanowi cechę wieloczynnikowej wrażliwości na czynniki chemiczne (MCS).

MCS jest istniejącym, poważnym problemem zdrowotnym. Przyczyny i sposoby diagnozowania nie są jeszcze jednoznacznie określone. Dane pokazują, że u około 13% osób z MCS stwierdzono jednoczesne zaburzenia ze spektrum autyzmu. Niektórzy wiążą MCS z problemami sensorycznymi u niektórych osób z ASD.

Autorzy tego badania sądzą, że utrata tolerancji wywołana toksynami (TILT) jest inicjowana przez ekspozycję na substancje toksyczne. Powoduje ona zmiany w komórkach tucznych (potencjalnie epigenetyczne), a następnie ich aktywację. Strukturalnie zróżnicowane ksenobiotyki, w tym substancje chemiczne, żywność i leki, które nigdy wcześniej nie przeszkadzały danej osobie i nie przeszkadzają większości ludzi, wyzwalają objawy wieloukładowe. Te problemy nasilają się i zanikają z czasem. Trwała aktywacja komórek tucznych może leżeć u podstaw zapalenia mózgu w autyzmie.

Komórki tuczne (mastocyty) są elementem układu odpornościowego. Odgrywają m. in. kluczową rolę w reakcjach alergicznych. Substancje wydzielane przez nie w dużych ilościach (degranulacja) wywołują objawy układowe.

O komórkach tucznych i ich prozapalnej roli oraz aktywacji przez rtęć pisałem więcej w dn. 20.09.2010 r. tutaj. O podwyższonym wskaźniku występowania zaburzeń ze spektrum autyzmu u chorych na mastocytozę, rzadką chorobę charakteryzującą się zwiększoną liczbą nadwrażliwych komórek tucznych w wielu narządach pisałem z kolei 14.10.2010 r. tutaj.

Źródło: „Assessing Chemical Intolerance in Parents Predicts the Risk of Autism and ADHD in Their Children”
Journal of Xenobiotics, 05.03.2024 r.
tutaj